Historia Kompanii Wartowniczej „Kłaj” i jej dowódcy por. Feliksa Fidzińskiego

Feliks Fidziński urodził się 22 grudnia 1890 r. w Skawinie, tu ukończył szkołę powszechną, po czym rozpoczął naukę w C.K. Gimnazjum nr VI (obecnie IV Liceum Ogólnokształcące) w Podgórzu. W Gimnazjum kładziono duży nacisk na wychowanie fizyczne i prawdopodobnie to przesądziło o jego dalszym rozwoju w tym kierunku. Naukę zakończył maturą 4 czerwca 1909 r. i jesienią rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego na kierunkach filologia polska i klasyczna, a także uczęszczał na ćwiczenia seminaryjne z języków francuskiego, niemieckiego i włoskiego. Był studentem bardzo aktywnym, ukończył dwuletni kurs gimnastyki – zdobywając uprawnienia nauczyciela wychowania fizycznego, działał w studenckiej Straży Polskiej i był sekretarzem w dwóch organizacjach akademickich.

I wojna światowa

W 1914 r. Fidziński przygotowywał się do zakończenia studiów, jednakże 28 lipca 1914 r. wybuchła I wojna światowa i egzaminy się nie odbyły. Po przerwanych studiach pracował jako urzędnik, a następnie na krótko podjął pracę nauczyciela wychowania fizycznego w Gimnazjum św. Anny w Krakowie (dziś I Liceum Ogólnokształcące).
30 października 1915 r. został powołany do cesarsko-królewskiej Armii i wcielony do batalionu zapasowego 16 Pułku Piechoty Obrony Krajowej „Kraków” (16 Landwehrinfanterieregiment Krakau) stacjonującego w Nowym Icinie, stamtąd skierowano go do szkoły oficerskiej w Opawie, gdzie po szkoleniu zdał egzamin oficerski.
W lipcu 1916 r. wraz z macierzystym batalionem marszowym został skierowany na front rosyjski, pełnił obowiązki dowódcy plutonu. Następnie, 1 lipca 1917 r., otrzymał nominację oficerską i funkcję oficera wywiadowczego w 16 Pułku Strzelców „Kraków” (16 Schützen-Regiment Krakau). 16 pułk wyróżnił się walecznością, lecz nic nie wiadomo o udziale w walkach ppor. Fidzińskiego. Mimo braku tychże informacji wiadomo, że już podczas wojny został  wyróżniony Medalem Waleczności, Medalem Zasługi Wojskowej Signum Laudis i Krzyżem Wojskowym Karola (zdj.1).
Działania wojenne nie przeszkodziły Fidzińskiemu w kontynuowaniu nauki i tak w czasie urlopu udało mu się zaliczyć X semestr na Wydziale Filozoficznym UJ. Po zakończeniu działań wojennych, w dniu 5 grudnia 1918 r., został zwolniony z wojska i powrócił (już w wolnej Polsce) do pracy nauczyciela gimnazjalnego.

Wojna polsko – bolszewicka

Spokój nie trwał długo, bo 14 lutego1919 r. znów wybuchła wojna i 29 lipca 1919 r. F. Fidziński dostał powołanie do 2/V Batalionu Wartowniczego, a że był pedagogiem wyznaczono go na dowódcę szkoły podoficerskiej i dowódcę komisji rekrutacyjnej, później pełnił funkcje oficera informacyjnego i dowódcy kompanii. W lipcu 1920 r. batalion został wcielony do 40. Pułku Piechoty Dzieci Lwowskich z lwowskiej 5. Dywizji Piechoty i brał udział w obronie Lwowa. Nie znane są szczegóły działań bojowych batalionu i należy je odnosić do działań 40. pp, jednak opisano pewne zdarzenie w raporcie sytuacyjnym dowództwa okręgu obronnego Lwów z dn. 22 sierpnia 1920 r. – „Osłaniająca Lwów 5. DP przeprowadziła 22 sierpnia wypad siłami I batalionu 40 pp i 2/V batalionu wartowniczego mjr Lewickiego. Oba bataliony przełamały opór nieprzyjaciela wspieranego przez artylerię, zadały mu straty (na polu walki znaleziono kilkudziesięciu zabitych czerwonoarmistów) i wieczorem powróciły na stanowiska wyjściowe. Batalion mjr Lewickiego miał 10 lekko rannych, a batalion 40 pp – jednego”3 
Po zawieszeniu działań bojowych F. Fidziński 13 grudnia 1920 r. został zwolniony (już jako porucznik) ze służby. Tuż po powrocie do cywila ukończył studia na UJ i uzyskał absolutorium, następnie wrócił do pracy w Gimnazjum św. Anny, uczył też dodatkowo w IV Gimnazjum i Gimnazjum Księży Misjonarzy, a zarazem udzielał się społecznie.

Wojna obronna 1939 r.

28 sierpnia 1939 r. por. Feliks Fidziński został zmobilizowany z przydziałem na dowódcę Kompanii Wartowniczej „Kłaj” – wydzielonej z III batalionu 16 Pułku Piechoty Ziemi Tarnowskiej, 6. Dywizji Piechoty do obrony filii Składnicy Uzbrojenia nr 5 (zdj.2).
W składnicy w Kłaju zmagazynowana była całość amunicji przeznaczonej dla Armii „Kraków” oraz zapasy mobilizacyjne będące w dyspozycji Naczelnego Wodza. Składnica nie spełniała wymogów ewakuacyjnych z powodu braku dróg dojazdowych i niedostatecznie rozwiniętej sieci kolejowej. Kwatermistrzostwo armii po zapoznaniu się z sytuacją oceniło, że gdyby Hitler wypowiedział Polsce wojnę na wiosnę, to Armia „Kraków” nie byłaby w stanie wykonać swoich zadań z powodu niemożności zaopatrzenia jej w amunicję. W związku z tym przystąpiono do modernizacji składnicy oraz dostarczenia części amunicji poszczególnym jednostkom. I tak wydano po 10 jednostek ognia dla górnośląskiego Obszaru Warownego i po 6 jednostek ognia do innych garnizonów armii. Do września w składnicy przeprowadzono prace modernizacyjne dróg i magazynów, budowano szczeliny plot i stanowiska ogniowe (zdj.3), wycinano drzewa w polach ostrzału, budowano zbiorniki przeciwpożarowe itp., a także przeprowadzano ćwiczenia. W ramach przygotowań do całkowitej ewakuacji składnicy przeprowadzono manewry symulacyjne ze stacją rozrządową w Płaszowie zakończone kilkudniowymi praktycznymi ćwiczeniami logistycznymi.
W dniach 1-3 IX 1939 r. w składnicy prowadzono gorączkowe prace ewakuacyjne. Tylko dzięki wcześniejszej modernizacji i przeprowadzonym latem ćwiczeniom udało się sprawnie prawie całkowicie wywieźć zapasy amunicji (pozostawiając użytek strategiczny). Amunicję wywożono transportem kolejowym, konnymi kolumnami taborowymi oraz spławiano Wisłą z Niepołomic na kryptach. Jednakże część amunicji wywożonej wagonami kolejowymi dostała się w ręce nieprzyjaciela, gdyż 4 IX 1939 r. Luftwaffe zbombardowało most pod Tarnowem i kilka ostatnich transportów utknęło w korku na trasie Bochnia-Tarnów. Jeden z transportów, któremu udało się przejechać most przed zbombardowaniem, załadowany amunicją artyleryjską 75 i 100 mm dotarł na stację Klemensów koło Szczebrzeszyna i dzięki niemu wystrzelana z amunicji Armia „Kraków” uzupełniła braki, co pozwoliło jej stanąć do ostatniej bitwy, tak zwanej „I bitwy tomaszowskiej” rozegranej w dniach 17-20 IX 1939 r. – była to po „bitwie nad Bzurą” druga co do wielkości batalia w wojnie obronnej.
Po objęciu obowiązków dowódcy kompanii por. Fidziński musiał szybko zorganizować się w nowym miejscu. Jego nadrzędnymi zadaniami były zapewne: wyszkolić żołnierzy (zdj.4), zorganizować ochronę składnicy i przygotować ją do obrony, przeciwdziałać dywersji i sabotażowi. Z wszystkich tych zadań por. Fidziński wywiązał się „na medal”! W składnicy nie doszło do żadnego aktu sabotażu czy dywersji, a dzień 3 IX 1939 r. był potwierdzeniem jego zdolności dowódczych, kiedy to skutecznie zorganizowana obrona przeciwlotnicza prowadzona przez dobrze wyszkolonych żołnierzy udaremniła niemieckim bombowcom He 111 zniszczenie składnicy i stacji kolejowej (zdj.5, art. „Ziemia, ja, jastrząb…” część I i II). Dobrze zorganizowana ochrona gwarantowała bezpieczeństwo przy uzupełnianiu amunicji przez wycofujące się jednostki Armii „Kraków”, a kiedy niemiecki front podszedł pod Kłaj i wyczerpały się możliwości dalszego wykonywania zadania por. Fidziński 6 IX 1939 r. zabrał swoją kompanię i pomaszerował za macierzystym 16 pułkiem piechoty, by razem z nim dalej bić się o Polskę.
Losy pododdziałów nie są śledzone przez historyków, dlatego dalsze działania Kompanii Wartowniczej „Kłaj” oprzeć należy na losach 16 pp zakładając, że kompania wraz z nim brała udział w walce:
8 IX – 16 pp walczy pod Mielcem z pancernymi oddziałami pościgowymi. Ataki wroga zostają odparte, lecz część kolumny marszowej zmienia trasę marszu i dołącza do pułku dopiero pod Aleksandrowem.
11-12 IX – 16 pułk zabezpiecza przeprawy przez San w rejonie Ulanowa, odpierając podjazdy nieprzyjaciela.
11 IX Kompania Wartownicza „Kłaj” została oficjalnym rozkazem przydzielona do 16 pp.
12/13 IX – kolumny 16 pp są silnie bombardowane podczas przemarszu przez Janów Lubelski.
15 IX – 6 DP dostaje rozkaz marszu z Aleksandrowa na Łukową, lecz w Podsośninie zagradza jej drogę niemiecka 28 DP. Opór wroga próbuje złamać 12 pp, lecz wróg jest dobrze umocniony i ma dużą przewagę w artylerii. Następnie obronę niemiecką próbuje przełamać 16 pp, udaje mu się odrzucić część sił wroga, lecz na mocno obsadzonym wzgórzu 236.8 natarcie załamuje się i 6 DP wycofuje się za Tanew do lasu aleksandrowskiego.
16 IX – 6 DP odpiera całodzienne ataki niemieckiej 28 DP usiłującej zdobyć przeprawy przez Tanew, wszystkie ataki wroga zostają odrzucone. 16 pp ma duże straty, głównie od ognia artyleryjskiego.
17 IX – 16 pp broni przepraw na Tanwi w kierunku Oseredek-Grabowica, wrocławskiej 28 DP znów nie udaje się złamać polskiej obrony.
Noc 18/19 IX – 16 pp wraz z II dywizjonem 6 pal maszerują z lasu Susiec na Narol. W lesie koło miejscowości Paary, artyleria wyszła na polanę i dostała się pod silny ogień krzyżowy ckm-ów z obrzeża lasu. Na pomoc artylerzystom pospieszyła, idąca jako ubezpieczenie, Kompania Wartownicza „Kłaj”, lecz na wysokości polany została przygwożdżona przez niemieckie ckm-y  tracąc kilku zabitych i rannych. Rano nieprzyjaciel wycofał się i kolumna ruszyła dalej. Owej nocy zginęło 60 żołnierzy i 2 oficerów, pochowano ich we wspólnej mogile w lesie koło Paar, gdzie polegli. W 1955 r. szczątki żołnierzy ekshumowano na Rotundę do Zamościa, jednakże pamięć przetrwała i ludność Paar zbudowała na polu bitwy pomnik, który został odsłonięty 24 VI 1973 r. (zdj. 6).
19 IX – 16 pp idzie w straży tylnej 6 DP i przez cały dzień odpiera ataki zmotoryzowanych pułków niemieckich 45 i 28 DP. Najcięższą walkę tego dnia żołnierze stoczyli z 47 batalionem saperów zmotoryzowanych z 28 DP, wszystkie ataki wroga zostały odparte.
20 IX – pod Nowym Siołem po wyczerpaniu amunicji, żywności, środków opatrunkowych i okrążona ze wszystkich stron kapituluje 6 DP, a w jej składzie Kompania Wartownicza „Kłaj”. Por. Fidziński dostaje się do niewoli i zostaje umieszczony w Oflagu w Brunszwiku, a następnie w Oflagu II C w Woldenbergu koło Dobiegniewa (zdj.7).

W wojnie 1939 r. walczyli też dwaj synowie por. Fidzińskiego i oni również zostali niemieckimi jeńcami.
W Oflagu, gdy tylko ustabilizowało się obozowe życie, w Fidzińskim odezwała się pedagogiczna nutka. Organizował kursy nauki języków niemieckiego, angielskiego, francuskiego, włoskiego, rosyjskiego, zajęcia z wychowania fizycznego, urządzał bibliotekę, a pod koniec 1940 r. został wykładowcą w założonej w obozie szkole średniej. Był też kierownikiem kantyny obozowej, zyski z której przeznaczane były m.in. na Fundusz Wdów i Sierot. Obozowa gehenna zakończyła się 30 stycznia 1945 r., bardzo dramatycznie, gdyż sowieckie czołgi ostrzelały omyłkowo grupę jeńców, skutkiem czego zginęło 34 oficerów, a 130 odniosło rany.  (Zdj.8).

Okres Polski Ludowej

Po powrocie w rodzinne strony F. Fidziński podjął ponownie pracę jako nauczyciel wychowania fizycznego w Gimnazjum i Liceum im. B. Nowodworskiego (dawniej św. Anny), gdzie pracował do 1952 r. Uczył także w innych szkołach i działał bardzo aktywnie w różnych sferach życia: był jednym z twórców, a następnie prezesem Towarzystwa Parku Jordana, zajmował się tłumaczeniem dzieł antycznych lekarzy, pisał książki i artykuły na temat zagadnień wychowania fizycznego. Książki nie zostały wydane, a jedynie publikowane we fragmentach, także niewielka ilość artykułów trafiła do druku (dziś nietrudno się domyślić dlaczego). Wzbogacił również biblioteki Jagiellońską i Studium Wychowania Fizycznego zasobami swego księgozbioru.
Za działalność społeczną został uhonorowany Złotą Odznaką Miasta Krakowa. Zmarł 30 VI 1967 r.
Historycy zwykle nie zajmują się losami pododziałów, jednakże dzięki m.in. sprawnemu i konsekwentnemu dowodzeniu por. Feliksa Fidzińskiego  Kompania Wartownicza „Kłaj” wymieniana jest kilkakrotnie na różnych etapach wojny obronnej 1939 r. i na trwałe zapisała się w historii.

 Janusz Czerwiński

Literatura:

1. Żmuda-Pałka Magdalena. Kultura fizyczna w działalności Feliksa Fidzińskiego (1890-1967), PWSZ, Nowy Sącz, 2013 r.
2. Steblik Władysław, Armia Kraków 1939, Warszawa, 1989 r.
3. Odziemkowski Janusz, Użycie batalionów etapowych i wartowniczych wojsk polskich w walkach w Galicji, na Wołyniu i Lubelszczyźnie, 11 lipca-1 września 1920, PH-W 15 2014 r.

Zdjęcie wizytówkowe artykułu – Feliks Fidziński 1939r., zbiory Wacława Bednarczyka.