Nieznany zawilec, przykłady zmienności zawilców.

Zawilec pański

W dniu 10 V 2018r. Instytut Botaniki PAN w Krakowie został poinformowany o nieznanym  gatunku zawilca odnalezionym w jednym z lasów powiatu wielickiego (zdj.1). O znalezisku zostało także poinformowane ówczesne Ministerstwo Środowiska.

W Polsce występują cztery gatunki zawilca : gajowy, żółty, wielkokwiatowy i narcyzowy, jednakże przedstawiony poniżej zawilec pański znacznie różni się od dotychczas opisanych i potwierdzonych w naszej florze i wydaje się być odrębnym gatunkiem.

Zawilec pański – opis:

Łodyga – naga, nierozgałęziona, wysokości 15-25cm.

Liście (typowe) – osadzone okółkowo na 3 ogonkach na węźle łodygi, dłoniastozłożone, trójdzielne, piłkowane, jasnozielone (zdj. 2 i 3).

Kwiat (typowy) – osadzony na szypułce, pojedynczy, sześciopłatkowy ok.7cm, śnieżnobiały, bez różowego zabarwienia od spodu (zdj. 4-6).

Owoc – szorstkie niełupki zebrane w pojedynczy wielomieszek, zielonawe lub zielonawożółte (zdj. 7).

Pierwszoroczny liść asymilacyjny (typowy) – wyrastający ze szczytu łodyżki na 3 krótkich ogonkach, złożony z 3 szerokodłoniastych, ząbkowanych lub piłkowanych listków (środkowy jednodzielny, boczne dwudzielne), barwy jasnozielonej (zdj. 8 i 9).

Biologia: kwitnie od połowy kwietnia do połowy maja, spotkać go można w lasach mieszanych i liściastych, głównie na stanowiskach wilgotnych o kwaśnej glebie. Przypuszczalnie rozmnaża się jedynie generatywnie (przez nasiona), ponieważ nie tworzy kęp, lecz zawsze występuje pojedynczo pośród innych zawilców (zdj.10). Krzyżuje się z zawilcami gajowymi, a że zazwyczaj rośnie samotnie pośród nich, to pyłki z otaczających go roślin wpływają na wygląd przyszłego pokolenia i w związku z tym bardzo rzadko spotyka się typowy okaz zawilca pańskiego (zdj. 11 i 12).

Zmienność zawilców

W biologii zjawiskiem zmienności tłumaczy się powstawanie różnic pomiędzy osobnikami tego samego gatunku. Rozróżnia się zmienności: środowiskową (modyfikacyjną), która nie jest dziedziczna oraz dwie dziedziczne mutacyjną i rekombinacyjną.

Specyficzna budowa genetyczna zawilców jest przyczyną potwierdzonej podatności tych roślin na zmienność, natomiast ich zdolność do rozmnażania wegetatywnego (poprzez rozrost kłączy) pozwala na przenoszenie wytworzonej w genotypie informacji na następne pokolenia.

Zmienność środowiskowa jest zjawiskiem bardzo często obserwowanym w populacjach zawilców. Wpływa ona na takie cechy, jak: barwa, wykrój, ilość (kwiatów, listków, płatków), wielkość (zdj. 1 – 5). Zmienność jest swego rodzaju „kalectwem” roślin i ma wpływ na ich rozwój, dlatego bardzo rzadko obserwuje się osobniki dotknięte dwoma rodzajami zmienności (zdj. 6), nigdy natomiast nie dotyczy ona całego pokroju rośliny. W kępie kwitnących zawilców zazwyczaj można dostrzec jednego lub kilka osobników dotkniętych zmiennością (zdj. 7 i 8). W kompleksach leśnych w których występuje tylko jeden gatunek zawilca zmienność występuje rzadziej, niż w kompleksach zasiedlanych przez 2 lub 3 gatunki, ponieważ to właśnie wielogatunkowość na danym terenie jest czynnikiem zmiennościogennym. Zawilce dotknięte zmiennością środowiskową nie przenoszą informacji morfologicznych (dotyczących wyglądu) następnym pokoleniom wyrosłym z ich kłącza czy z ich nasion.

Zmienność mutacyjna jest zjawiskiem rzadszym. U osobników dotkniętych tą zmiennością zmiany następują na poziomie genetycznym (nowe allele). Nowo powstała informacja genetyczna (mutacja) nie może być jeszcze przenoszona za pomocą nasion, jednak u niektórych roślin może być przekazywana potomstwu dzięki możliwości rozmnażania wegetatywnego, czyli w przypadku zawilców poprzez kłącza. Z pąków rozrastającego się od rośliny rodzicielskiej kłącza wyrastają nowe rośliny mające identyczną pulę genów jak roślina rodzicielska (klony). Powstałe tak rośliny nazywa się genetami (w rolnictwie kultywarami) i traktowane są jako podgatunki lub odmiany. Rośliny mogą trwać w takim stanie nawet tysiące lat (np. Lomatia tasmanica która istnieje już 43 600 lat) czekając na wytworzenie się płodności i przez ten czas rozszerzać teren występowania do olbrzymich rozmiarów (np. klon Posidonia australis rozprzestrzenił się aż na 180 km wybrzeża Australii, Populus tremuloides w USA zwana Pando na 43,6 ha, a grzybnia Armillaria ostoyae w USA zajmuje powierzchnię aż 9,6 km²).

Nasze zawilce też ulegają takim zjawiskom tworząc genety, na przykład:

Zawilec borowy (odnaleziony w 2022r., 16 II 2023r. o znalezisku zostało powiadomione Ministerstwo Klimatu i Środowiska) – spotkać go można w siedliskach zawilców gajowych pomiędzy którymi tworzy jednolite enklawy (o rozmiarach zależnych od zasięgu rozrastających się kłączy). Jest wyraźnie wyższy od zawilca gajowego, ma większe i o nieznacznie innym wykroju liście, kwiaty są większe (przeważnie 3 -4 cm), mają 12 płatków o czysto białej barwie (bez różowawej domieszki). Zakwitają nieco później od zawilców gajowych i spotkać je można jeszcze na przełomie kwietnia i maja (zdj. 1 – 4).

W polskich ogrodach można spotkać podobne do niego odmiany uprawne (kultywary), np. Anemone nemorosa 'Bohemia’, który różni się wykrojem i kolorem liści, a jego bladoróżowy kwiat ma 14-16 płatków, Anemone blanda 'White Splendor’ ze strzępiastymi liśćmi i 16 listkami okwiatu czy Anemone nemorosa 'Jan’ najbardziej zbliżony, jednakże o bardzo niestabilnym pokroju.

Zawilec postrzępiony (odnaleziony w 2023r.) – podobnie jak zawilec borowy występuje w siedliskach zawilców gajowych tworząc pomiędzy nimi jednolite enklawy. Jest nieco niższy od zawilców gajowych, listki ma ostrzejsze w wykroju, wielopłatkowe kwiaty są nieznacznie większe niż u zawilców gajowych, czysto białe (bez różowawej domieszki) przechodzące w zielono-białe listki. Spotkać go można od początku kwietnia do początku maja (zdj. 5 – 8).

Nie znam odmiany uprawnej przypominającej tego zawilca; podobne kwiaty ma Anemone nemorosa 'Monstrosa’, lecz na tym kończy się podobieństwo.

Jednakże opisane wyżej genety mogą z czasem ulec zmienności mutacyjnej, która spowoduje wykształcenie się płodności (niewykluczone, że już to się stało) i rośliny te zaczną rozmnażać się generatywnie rozsiewając nasiona zawierające informację o ich fenotypach. Jako przykłady takich zmian można przytoczyć trawę św. Augustyna (Stenotaphrum secundatum), która jest już znana od końca XVIII w. W ogrodnictwie rozmnażano ją wegetatywnie przez podział darni, dopiero w XX w. uzyskano płodnego osobnika i od tego czasu można ją już wysiewać; innym przykładem może być pszenżyto (x Triticosecale), czyli mieszaniec pszenicy i żyta opisany już w 1875r., jednak płodnego mieszańca odkryto dopiero w 1889r.

Zmienność rekombinacyjna polega na mieszaniu się alleli, czyli różnych wariantów tego samego genu z niewielkimi zmianami w sekwencji DNA. W wyniku takich przetasowań następują drobne zmiany w pokroju rośliny (kolor, wykrój, wielkość itp.), Ukształtowane tak nowe cechy, które okażą się najbardziej przydatne w danych warunkach pozostają, inne zanikają, dlatego te same gatunki spotykane w różnych środowiskach różnią się nieznacznie swym wyglądem, jednakże jeśli zmienią się warunki środowiskowe, to po pewnym czasie korzystne w nowej sytuacji cechy znów się ujawnią i staną się dominujące.

Zmienność rekombinacyjną wykorzystuje się obecnie np. w hodowli nowych odmian roślin ozdobnych i użytkowych.

Janusz Czerwiński