Średniowieczne winnice Pogórza Wielickiego

Wino znane było już w odległej starożytności i było bodajże pierwszym trunkiem, którego technologię wytwarzania opanował człowiek. Kolebką winiarstwa jest Kaukaz, gdzie do dzisiaj rośnie w stanie dzikim podgatunek winorośli (subsp. caucasica Vavilov), z którego wywodzi się większość odmian uprawnych.

Winorośl jest bardzo pożyteczną rośliną – przez fermentację soku wyciśniętego z owoców zwanego moszczem otrzymuje się wino gronowe, z produktów pofermentacyjnych uzyskuje się kwas winowy – używany w przemyśle spożywczym, kamień winny – stosowany do wypieku ciast, czyszczenia mosiądzu i w farbiarstwie, zaś wytłoczyny oraz liście zerwane tuż przed winobraniem są wartościową paszą dla bydła. Z nasion tłoczony jest olej, z węgla drzewnego powstałego po spaleniu nasion i drewna wytwarza się tzw. czerń frankfurcką, natomiast pędy rośliny wykorzystuje się regionalnie do wyplatania koszy i płotów.

Z fermentacji octowej uzyskuje się znakomity ocet winny, zaś suszone owoce to nic innego jak rodzynki. Pyszne jagody winorośli zwane winogronami spożywa się na surowo, mają one również zastosowanie w kuchni oraz w medycynie, gdzie od czasów starożytnych w tzw. „kuracji winogronowej” stosuje się je jako lek moczopędny i przeczyszczający.

Przez długi czas w Polsce wino nie znajdowało uznania – preferowano spożywanie piwa oraz wyśmienitych polskich miodów i gorzałki, a jego zastosowanie w większości ograniczało się do używania go w trakcie liturgii przez duchowieństwo. Rozpowszechnienie się zwyczaju picia wina nastąpiło w naszym kraju dopiero w czasach Zygmunta II Wazy (XVI w.).

W teorii granicę upraw winorośli stanowi 45° szerokości północnej, a Pogórze Wielickie znajduje się na 50°, jednak ze względu na panujący tutaj specyficzny mikroklimat niegdyś możliwa była uprawa krzewów winnych na stokach pogórza. Oziębienie się klimatu od XVw. spowodowało zanik winiarstwa na tych terenach, jednakże dzięki ponownemu ocieplaniu i powrotowi klimatu do norm panujących w średniowieczu uprawa winorośli znów staje się możliwa.

Dzisiaj, jako wspomnienia niegdysiejszych upraw winorośli na pogórzu pozostały nazwy miejscowości i wzniesień nawiązujące do tej działalności:

Winnica biskupstwa krakowskiego – nieopodal Biskupic przy Lednicy Górnej znajdziemy pierwsze wzgórze o nazwie Winnica. Biskupice (pierwsza wzmianka z 1186r.) były sporym majątkiem biskupstwa krakowskiego i z dużym prawdopodobieństwem można twierdzić, iż góra Winnica również znajdowała się w granicach tego majątku. W ówczesnym czasie wino, jako trunek mało popularny w Polsce, było zapewne drogie i ciężko osiągalne, więc biskupstwo krakowskie, aby mieć wino niezbędne do odprawiania mszy wytwarzało je w swojej posiadłości.

Wielicka winnica parafialna – średniowieczna Wieliczka, to duże i prężne miasto górnicze z Parafią św. Klemensa (pierwsza wzmianka o kościele z 1229r.). W tak dużej parafii było duże zapotrzebowanie na wino mszalne i Wieliczka również miała swoją winnicę. Niestety nazwa wzgórza na którym uprawiano winorośl nie przetrwała i dzisiaj to miejsce zwie się Wzgórze Kaim, jednakże droga która do niego prowadzi, to ul. Winnicka.

Winnica klasztorna Benedyktynek – kolejne wzgórze o nazwie Winnica znajduje się koło Staniątek w miejscowości Gruszki. Nazwa Staniątki wymieniona została po raz pierwszy w 1238r. w dokumencie konsekracyjnym kościoła przyklasztornego p.w. Najświętszej Panny Marii. W zasadzie historia tej miejscowości jest historią istniejącego tutaj do dziś klasztoru ss. Benedyktynek i to zapewne właśnie benedyktynki założyły przyklasztorną winnicę na pobliskim wzgórzu dla produkcji mszalnego wina.

Winnica klasztorna Bożogrobców – idąc dalej natrafiamy na miejscowość Moszczenica z górą Winnicą. Nazwa Moszczenica wywodzi się od moszczu, czyli soku wyciśniętego z winogron, a Winnica – wiadomo. Najwcześniejsza wzmianka o Moszczenicy pochodzi z 1354r. (niepotwierdzona z XII w.). Wieś była własnością Klasztoru Bożogrobców z Miechowa, administrowaną przez Parafię Bożogrobców z Chełma (pierwsza wzmianka z 1198r.) oraz płaciła dziesięcinę wikarii krakowskiej, była również dobrze uposażona – znajdował się tam młyn wodny oraz karczma.

Winnica królewska – Schodząc niżej na mapie natrafiamy na wieś Winiary. Mianem winiary (winiarze) określano dawniej ludność zajmującą się uprawą winorośli i stąd nazwa miejscowości. Pierwsza wzmianka o Winiarach pochodzi z 1226r. Była to duża wieś królewska, posiadająca dwór. Płaciła dziesięcinę klasztorowi Cystersów w Mogile, a przez pewien okres była zarządzana przez Piotra Wierzynka – zatem możliwe, że w tym przypadku wytwarzane wino nie trafiało jedynie na ołtarze?

Późnośredniowieczna tradycja w Winiarach, mimo upływu wieków nie poszła w zapomnienie. Również dzisiaj jest to region słynący z sadownictwa, a w pobliskich Fałkowicach na polu p. R. Kostucha uprawiana jest winorośl. Winnica jest prowadzona w nowoczesny sposób, a Pan Robert zapewniał, że jego winorośl rodzi owoce słodkie i bardzo smaczne, nadające się do produkcji wina. Podobną winnicę spotkać możemy też w Stadnikach, a największą dziś istniejącą winnicą na pogórzu jest Winnica Wieliczka w Pawlikowicach. Kilkuhektarowa winnica uprawiana jest ekologicznie, posiada nowoczesną winiarnię w której wytwarzane są m.in. smaczne wina, cydry i kosmetyki – wszystko więc wskazuje na to, że po 600 latach nieobecności jesteśmy świadkami powrotu winiarstwa na nasze ziemie!

Janusz Czerwiński

Wykorzystano:
„Gdów i okolica” – Tadeusz Rzebik, Gdów 1985r.
„Chełm i Przyrabie” – ks. Antoni Tworek, Tarnów 1999r.