Wieliczka i Zakopane – inne spojrzenia na nazwy

Wieliczka – inne spojrzenie na nazwę

Dzisiejsza teoria powstania nazwy Wieliczka zakłada, że wyraz wywodzi się z nazwy Wielka Sól (łac. Magnum Sal), którego określnik przymiotnikowy Wielka uległ z czasem przekształceniom językowym w wyniku których powstał rzeczownik Wieliczka – z tą teorią jest jednak mały problem, ponieważ w naszym języku nie było takich przekształceń językowych, które mogły by  słowo „wielka” przeobrazić w niezrozumiały termin „wieliczka”.

A może było tak:

W 874 roku władca Państwa Wielkomorawskiego Świętopełk I przystąpił do podporządkowywania sobie ziem Wiślan, następnie Ślężan i Łużyczan (zdj. 1). * Aby dominować na danym terenie i realizować interes państwowy potrzebny był gubernator wraz ze swoim dworem i drużyną wojów. Siedzibą takiej instytucji był zapewne (jak i w późniejszych latach) gród wawelski w Krakowie, jednakże utrzymanie takiej formacji wymagało dużych nakładów, a trybut szedł zapewne do skarbca władcy.

Sól w owym czasie była bardzo drogocennym surowcem, nazywanym często „białym złotem” i np. w XIV w. za panowania Kazimierza Wielkiego uzysk ze sprzedaży soli stanowił aż 1/3 skarbu państwowego! Tak więc należy przypuszczać, że Czesi by zdobyć fundusze na funkcjonowanie „gubernatorstwa” weszli w posiadanie terenu ze źródłami solnymi i rozpoczęli eksploatację (było by dziwne, gdyby tak się nie stało!). Jako że pozyskane miejsce obfitowało w solne źródła nazwano je velicka sůl (wymowa: welicka sól), czyli dużo soli (zdj. 2).

Na działce nazwanej przez Czechów Velicka Sůl wyrastała infrastruktura solowarska – warzelnie, magazyny, warsztaty, stajnie, kuźnie itp.** , a po pewnym czasie również chaty i zagrody robotników saliny, i tak powstała niewielka osada przemysłowa.

Czesi dominowali na tym terenie do około 906r., gdy nastąpił upadek Państwa Wielkomorawskiego; jednakże zwierzchnictwo Czechów nad tymi ziemiami powtórzyło się jeszcze w okresie Państwa Przemyślidów w latach od 955 do 964 oraz od 985 do 989, kiedy to Mieszko I definitywnie wygnał Czechów z Krakowa (zdj.4) *** i nie ulega wątpliwości, że zarazem wcielił ich salinę do dóbr królewskich.

Przez cały okres obecności Czechów obca nazwa Velicka była „unaradawiana” przez Wiślan. Przypuszczać można, że miało to następujący przebieg: Velicka → Wielicka → Wieliczka, natomiast osadę, która wyrosła na solonośnym terenie nazwanym w tłumaczeniu z czeskiego Dużo Soli nazwano Duża Sól (Magnum Sal) – no właśnie „Duża” a nie „Wielka”!

Łacińskie określenie magnum tłumaczy się, jako: duża, duże, duży (zdj. 5 i 6), chociaż wyraz ten użyty w tekście w zależności od kontekstu może mieć inne znaczenie i jeśli nazwę Magnum Sal przetłumaczono na język polski odnosząc się do treści jakiegoś tekstu, to autor przekładu mógł ją przetłumaczyć, jako Wielka Sól i tak mogło zostać zapisane w jakichś dokumentach. To nieprecyzyjnie przetłumaczone określenie wprowadziło duże zamieszanie, ponieważ językoznawcy dociekający pochodzenia nazwy odnosili się do przymiotnika Wielka szukając powiązania z rzeczownikiem Wieliczka; jednakoż niemieccy górnicy, którzy zostali ściągnięci do żupy na przełomie XII i XIII w. nazywali miasto Gross Salce, czyli Duża Sól i stanowi to potwierdzenie, że taka właśnie była ówczesna nazwa miejscowości (zdj.7).

Mała osada górnicza z czasem rozrosła się do wielkości miasta i zajęła większość terenu nazywanego Wieliczką i tak od około XIII w. nazwa Duża Sól zaczęła zanikać zastępowana przez nazwę Wieliczka. Wyraźnie to widać w dokumentach królewskich, gdzie używa się określeń np. „królewskie miasto wielickie Wielka (Duża) Sól”, lub „miasto Wieliczka zwane Wielka (Duża) Sól”.

Cytaty te zaprzeczają zarazem sugerowanej przemianie językowej.

Janusz Czerwiński

* Po wchłonięciu tych ziem Państwo wielkomorawskie graniczyło od północy z księstwem Polan, którego przywódcą był wówczas Siemowit z rodu Piastów. Wydaje się, że państwa nastawione były do siebie pokojowo. Po Siemowicie władzę nad księstwem Polan w 900r. objął jego syn Lestek (Leszek) i jest domniemanie, że jego żoną została morawska księżniczka, która dała mu syna Świętopełka (imię po pradziadku Świętopełku I), a w owych czasach takie ożenki były przypieczętowaniem pokoju.

** W tym czasie nie wydobywano jeszcze soli kamiennej; eksploatowanie takich złóż na naszych ziemiach rozpoczęto dopiero w Bochni w 1251r., następnie w Wieliczce w 1290r. (lokacja, zdj. 3). Sól uzyskiwano z odparowywania solanki wypływającej ze źródeł solnych.

*** Jako pamiątka niegdysiejszej bytności Czechów na Wawelu pozostała rotunda Najświętszej Marii Panny datowana na koniec X w., a po dokładniejszych badaniach metodą węgla C14 na circa 970 rok.

Zakopane – inne spojrzenie na nazwę

Uważa się powszechnie, że nazwa Zakopane wywodzi się od staropolskiego terminu kopane, który oznaczał karczowisko.

No tak, w gwarze góralskiej faktycznie słowo „kopane” oznacza karczowisko, podobnie w języku staropolskim, gdzie zbliżone określenia  kopanica, kopanisko i kopanina również znaczyły to samo [1]. W Polsce jest wiele miejscowości których nazwy zawierają te człony, na przykład: Kopaniec, Kopaniska, Kopaniny, Skopów [2]. I wszystko by grało: wykarczowano las, pobudowano domy, zagrody i powstała osada, ale w nazwie jest przedrostek „za”, a jak za to nie chodzi o miejsce, które mamy na myśli. W kraju jest wiele miejscowości mających ten przedrostek, który określa ich położenie w odniesieniu do jakiegoś obiektu, na przykład: Zalas = osada za lasem, Zadworze = za dworem, Zastrużne = za strugą – więc jak z tem Zakopanem?

W języku prasłowiańskim (1300 p.n.e. ≈ V w. n.e.) funkcjonowało słowo „kopa”, które oznaczało górę o łagodnym szczycie. Słowo to w tym znaczeniu praktycznie zanikło w naszym języku i używane jest jeszcze tylko regionalnie oraz w taternictwie (przetrwało jednakoż w starych nazwach  szczytów), określenie to w podobnej formie zanikająco funkcjonuje jeszcze w językach np. czeskim, słoweńskim, słowackim (zdjęcia). W języku polskim pozostały po nim takie określenia, jak kopa (siana, kamieni), kopa (jaj), kopiec, (spolszczona) kopuła [3] i sądzę, że właśnie słowo kopa jest podstawą słowotwórczą nazwy Zakopane.

Zakopane jest usytuowane w bardzo wyjątkowym miejscu – od południa graniczy z tatrzańskimi turniami (góry o ostrych szczytach i stromych zboczach), a od południa z kopami (góry o kopulastych wierzchołkach i łagodnych stokach) i tak Zakopane, to miejscowość położona za kopami, czyli za łagodnymi górami. Nazwa utworzona została z przedrostka przyimkowego Za, rzeczownika kopa i z przyrostka ne. (nazwa prefiksalno-sufiksalna [4]).

Jednakże  jest to nazwa „zależna” – na przykład: Zarabie jest dzielnicą położoną za Rabą w odniesieniu do Myślenic, przysiółek Zagronie leży za szczytem Groń w Gorcach patrząc od Poręby Wielkiej, wieś Zagórze (pow. wielicki) leży za górą, ale w korelacji z Brzeziem i podobnie Zakopane leży „za kopami” patrząc od północy w odniesieniu np. do Szaflar, Nowego Targu, a może do Krakowa i wówczas była by to nazwa „ceperska”. Być może mieszkańcy określali swoją miejscowość inną nazwą i mam nadzieję, że kiedyś się o tym dowiemy.

Ocenia się, że początki Zakopanego to XIV wiek, jednakże nazwa wywodząca się z języka prasłowiańskiego znacznie przesuwa tę granicę. Poczekajmy trochę, a niechybnie na terenie miasta odnajdą się ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego, wszak obszar ten był penetrowany przez ludzi od tysięcy lat! W jaskini w Obłazowej koło Nowej Białej odnaleziono ślady neandertalczyków sprzed około 100 – 40 tys. lat [5], w Grocie Magury odnaleziono ślady łowców niedźwiedzia jaskiniowego z epoki lodowej [6], na ul. Sienkiewicza w Zakopanem znaleziono neolityczną siekierę kamienną, a 2019 roku w jaskini nad Huczawą w Tatrach Bielskich odnaleziono ślady ludzi sprzed 15 tys. lat.

Janusz Czerwiński

1. Słownik polszczyzny XVI wieku – Instytut Badań Literackich PAN.
2. Wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich części – Dziennik Ustaw RP 19 X 2015 rok.
3. Słownik języka polskiego Witolda Doroszewskiego – Warszawa1958/69 rok.
4. Toponomastyka w warsztacie badawczym geografii historycznej – Elżbieta Kowalczyk-Heyman
5. Jaskinia w Obłazowej – Instytut Archeologii UJ
6. Grota Magury w Tatrach (1460 m.),najwyżej w Polsce położona siedziba człowieka epoki lodowej – Albin Jura, „Światowit” 1949 r.